Program monitoringu wód powierzchniowych na lata 2010-2012 zaprojektowany został w 2009 r. w oparciu o obowiązujące wówczas:

• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. z 2009 r. Nr 81, poz.685),
• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. z 2008 r. Nr 162, poz.1008).

Powyższe akty prawne stanowiły podstawę oceny stanu jednolitych części wód powierzchniowych (JCW) za 2010 r.

W 2011 r. ukazały się nowe rozporządzenia Ministra Środowiska, których zapisy wprowadziły zmiany w sposobie prowadzenia monitoringu i sposobie klasyfikowania stanu i potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego jednolitych części wód rzecznych:

Podstawowe zmiany, mające wpływ na wykonanie oceny stanu wód, to:

Główny Inspektor Ochrony Środowiska zalecił w 2013 r. weryfikację ocen stanu jednolitych części wód powierzchniowych badanych przez WIOŚ w latach 2010-2011. Weryfikacja wykonana została na podstawie „Wytycznych dla wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska w sprawie: wykonania weryfikacji oceny jednolitych części wód powierzchniowych (rzek, zbiorników zaporowych, wód przejściowych i przybrzeżnych) za lata 2010 i 2011, sporządzenia oceny dla jcw ww. kategorii za rok 2012”, opracowanych w GIOŚ i zatwierdzonych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.

Dane monitoringowe uzyskane w 2010 r. zostały sprawdzone i zweryfikowane w zakresie:

• spełnienia kryteriów jakościowych, określonych w §18 rozporządzenia w sprawie klasyfikacji jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (2011) dla badań i pomiarów prowadzonych w monitoringu wód powierzchniowych,
• wymaganej liczby wyników do wykonania oceny,
• oceny wiarygodności uzyskanych wyników pomiarów i badań,
• wykluczenia ze zbioru danych wartości wskaźników uzyskanych w warunkach odbiegających od normalnych (w czasie intensywnych opadów deszczu, roztopów lub w okresie wysokich temperatur powietrza),
• analizy danych z wielolecia i ewentualnego wykluczenia z oceny wartości wskaźników będących wynikiem powtarzalnych zjawisk charakterystycznych dla ocenianej jednolitej części wód.

W 2010 r. został zrealizowany program monitoringu operacyjnego, monitoringu badawczego oraz monitoring obszarów chronionych naturalnych i silnie zmienionych jednolitych części wód rzecznych.

Monitoring obszarów chronionych prowadzony jest w celu ochrony znajdujących się tam wód użytkowanych przez ludzi oraz dla zachowania siedlisk i gatunków bezpośrednio zależnych od wody. Do obszarów chronionych zalicza się:

• jednolite części wód przeznaczone do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia,
• obszary przeznaczone do ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym oraz obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, ustanowionych w ustawie o ochronie przyrody, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie,
• jednolite części wód przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych,
• obszary wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych oraz obszary narażone na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych.

Zgodnie ze stanowiskiem Polski, przyjętym w Traktacie Akcesyjnym, obszar całego kraju został uznany za zagrożony eutrofizacją ze źródeł komunalnych, co oznacza, że wszystkie jednolite części wód stanowią obszar chroniony.

Przy klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego jednolitych części wód dodatkowo dokonano oceny zgodności ze wszystkimi normami ustanowionymi dla obszarów chronionych w odrębnych aktach prawnych.

Schemat oceny stanu jednolitych części wód powierzchniowych w obszarach chronionych

Stan ekologiczny jednolitych części wód rzecznych (potencjał ekologiczny w przypadku wód silnie zmienionych) wyznaczają elementy biologiczne, charakteryzujące występowanie w wodach różnych zespołów organizmów, wspomagane przez elementy hydromorfologiczne i elementy fizykochemiczne. W jednolitych częściach wód objętych programem monitoringu operacyjnego badanym elementem biologicznym był fitobentos oraz w 2 punktach makrofity.

Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (2011) elementom hydromorfologicznym w jednolitych częściach wód powierzchniowych, które na podstawie przeglądu warunków hydromorfologicznych wyznaczone zostały jako sztuczne lub silnie zmienione, nadana została II klasa – dobry potencjał ekologiczny. Elementom hydromorfologicznym w naturalnych jednolitych częściach wód przypisana została I klasa – stan bardzo dobry.

Elementy fizykochemiczne obejmują wskaźniki charakteryzujące stan fizyczny wód, warunki tlenowe, zanieczyszczenia organiczne, zasolenie, zakwaszenie, substancje biogenne oraz wskaźniki chemiczne z grupy syntetycznych i niesyntetycznych substancji specyficznych. Klasyfikację wskaźników fizykochemicznych wykonuje się poprzez porównanie wartości średniorocznych wyrażonych jako średnia arytmetyczna z wartościami dopuszczalnymi ustalonymi dla dwóch klas jakości: I klasa oznacza stan bardzo dobry i II klasa stan dobry. Wskaźniki, których stężenia przekraczają wartości dopuszczalne dla II klasy, określa się jako poniżej stanu dobrego (lub potencjału dobrego dla wód silnie zmienionych).

Stan ekologiczny jednolitych części wód powierzchniowych klasyfikuje się przez nadanie im jednej z pięciu klas jakości: I klasa – stan bardzo dobry, II klasa – stan dobry, III klasa – stan umiarkowany, IV klasa – stan słaby, V klasa – stan zły. W przypadku potencjału ekologicznego części wód silnie zmienionych I klasa oznacza maksymalny potencjał, II klasa – dobry potencjał, III klasa – umiarkowany potencjał, IV klasa – słaby potencjał i V klasa – zły potencjał ekologiczny. Dla potrzeb prezentacji wyników klasyfikacji dla wód o maksymalnym i dobrym potencjale ekologicznym przyjmuje się jedną kategorię – potencjał ekologiczny dobry i powyżej dobrego.

Jednolita część wód powierzchniowych w obszarze chronionym jest w bardzo dobrym lub dobrym stanie ekologicznym (lub potencjale ekologicznym dobrym i powyżej dobrego w przypadku wód silnie zmienionych), jeśli jednocześnie spełnia wymagania dla bardzo dobrego lub dobrego stanu (dobrego i powyżej dobrego potencjału) ekologicznego i wymagania określone w odrębnych przepisach, dotyczących danego obszaru chronionego. Jeśli jednolita część wód jest w bardzo dobrym lub dobrym stanie ekologicznym (lub potencjale ekologicznym dobrym i powyżej dobrego), lecz nie spełnia wymagań ustalonych dla danego obszaru chronionego, wówczas określa się dla niej umiarkowany stan (lub potencjał) ekologiczny. W przypadku, gdy klasyfikowana część wód występuje w kilku obszarach chronionych, powinny być jednocześnie spełnione wymagania określone dla wszystkich obszarów chronionych.

Obszary chronione będące jednolitymi częściami wód przeznaczonymi do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia

Ocena obejmuje:

• klasyfikację stanu/potencjału ekologicznego jednolitych części wód stanowiących obszar chroniony,
• ocenę spełniania wymagań dodatkowych dla obszaru chronionego, sporządzaną corocznie wg metodyki zawartej w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U. z 2002 r. Nr 204, poz.1728), w zakresie wskaźników określonym w rozporządzeniu w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (2011).

Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie klasyfikacji jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (2011) przyjmuje się, że jednolita część wód spełnia wymagania dodatkowe określone dla obszaru chronionego, jeśli stężenia zanieczyszczeń fizykochemicznych nie przekraczają wartości dopuszczalnych dla kategorii A1 lub A2, a poziom zanieczyszczeń bakteriologicznych nie przekracza wartości dopuszczalnych dla kategorii A3.

Obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie, w tym wody przeznaczone do bytowania ryb

• klasyfikację stanu/potencjału ekologicznego jednolitych części wód należących do obszarów sieci NATURA 2000 lub z nimi powiązanych (brak wymagań dodatkowych),
• ocenę spełniania wymagań dla bytowania ryb w tych częściach wód należących do obszarów chronionych NATURA 2000, w których przedmiotem ochrony są gatunki ryb.

Ocena spełniania wymagań dla wód przeznaczonych do bytowania ryb została wykonana wg metodyki zawartej w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. z 2002 r. Nr 176, poz.1455), w zakresie wskaźników określonym w rozporządzeniu w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych
i podziemnych (2011).

Obszary chronione będące jednolitymi częściami wód przeznaczonymi do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych

Ocena obejmuje:

Ocenę spełniania wymagań dodatkowych dla obszaru chronionego wykonano w oparciu o zasady obowiązujące w klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego, w zakresie wskaźników do oceny eutrofizacji ustalonych w rozporządzeniu w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (2011).

Obszary chronione wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych i rolniczych

Ocena obejmuje:

W regionie wodnym Górnej Wisły nie wyznaczono obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia wód związkami azotu ze źródeł rolniczych, w związku z czym te obszary chronione nie zostały uwzględnione w ocenie.

Stan chemiczny określany jest na podstawie wskaźników chemicznych, które charakteryzują występowanie w wodach substancji priorytetowych i innych substancji zanieczyszczających, wymienionych w rozporządzeniu w sprawie sposobu klasyfikacji jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (2011).

Stan chemiczny klasyfikowany jest jako dobry lub poniżej dobrego w oparciu o środowiskowe normy jakości określone dla stężeń średniorocznych i maksymalnych. Dopuszczalny poziom stężeń średniorocznych chroni wody przed zanieczyszczeniami długotrwałymi, natomiast dopuszczalny poziom stężeń maksymalnych chroni przez zanieczyszczeniami krótkotrwałymi przy zrzutach stałych. Jednolita część wód jest w dobrym stanie chemicznym, jeśli wartości średnioroczne stężeń i stężenia maksymalne wyrażone jako 90.percentyl badanych substancji chemicznych nie przekraczają środowiskowych norm jakości. Dla wybranych substancji chemicznych został określony jedynie dopuszczalny poziom stężeń średniorocznych, co oznacza że wartości stężeń średniorocznych chronią również przez krótkoterminowym wzrostem stężeń przy zrzutach stałych.

W zależności od liczebności rocznej serii wyników poszczególnych wskaźników chemicznych, ocenie stanu chemicznego przypisuje się poziom ufności wysoki (wymagane co najmniej 12 wyników w roku), średni (10-11 wyników) lub niski (4-9 wyników w roku).

Ocena stanu chemicznego za 2010 r. została wykonana dla wybranych jednolitych części wód powierzchniowych, na podstawie wyników badań ograniczonej liczby substancji chemicznych. Dla badanych wskaźników chemicznych określony został wysoki poziom ufności oceny stanu chemicznego.

Badania wykazały, że środowiskowe normy jakości zostały przekroczone dla wskaźnika wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) w JCW Wisłoka od Rzeki do Potoku Kiełkowskiego. W przypadku JCW San od Wołosatego do zbiornika Solina wskaźnik WWA – suma benzo(g,h,i)-perylenu i indeno(1,2,3-cd)pirenu został wykluczony z oceny.
W zlewni części wód występują złoża ropy naftowej, spotyka się także naturalne wypływy ropy naftowej na powierzchnię. Podwyższone stężenia WWA w wodzie są pochodzenia geogenicznego.

Stan wód powierzchniowych ocenia się, porównując wyniki klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego. Stan wód jest dobry, jeśli są spełnione warunki: stan ekologiczny części wód jest co najmniej dobry (lub potencjał ekologiczny jest dobry i powyżej dobrego) i stan chemiczny jest dobry. Jeśli jeden lub obydwa warunki nie są spełnione, wówczas stan wód określa się jako zły. Ocena stanu jednolitych części wód została wykonana także w przypadku, gdy brak jest klasyfikacji jednego z elementów składowych oceny stanu wód, a element klasyfikowany (stan/potencjał ekologiczny lub stan chemiczny) osiągnął stan niższy niż dobry lub nie zostały spełnione wymagania dodatkowe określone dla obszarów chronionych. Wówczas stan wód oceniany jest jako zły.

Szczegółowe zestawienie danych monitoringowych, na podstawie których wykonana została klasyfikacja stanu i potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego w punktach pomiarowo-kontrolnych i jednolitych częściach wód rzecznych oraz wyniki klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego, oceny stanu chemicznego i stanu wód w punktach pomiarowo-kontrolnych i jednolitych częściach wód rzecznych za 2010 r. zostały zestawione w następujących tabelach:

Tab.1. Zestawienie tabelaryczne danych do klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego rzek w punktach pomiarowo-kontrolnych objętych monitoringiem operacyjnym – ocena za 2010 r. (weryfikacja 2013 r.).

Tab.2. Zestawienie tabelaryczne danych do klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego rzek w punktach pomiarowo-kontrolnych objętych monitoringiem badawczym – ocena za 2010 r. (weryfikacja 2013 r.).

Tab.3. Zestawienie tabelaryczne danych do oceny spełniania wymagań dodatkowych w punktach pomiarowo-kontrolnych monitoringu obszarów chronionych – ocena za 2010 r. (weryfikacja 2013 r.).

Tab.4. Zestawienie tabelaryczne danych do klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego rzek w JCW objętych monitoringiem operacyjnym – ocena za 2010 r. (weryfikacja 2013 r.).

Tab.5. Zestawienie tabelaryczne danych do klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego rzek w JCW objętych monitoringiem badawczym – ocena za 2010 r. (weryfikacja 2013 r.).

Tab.6. Zestawienie tabelaryczne klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego, stanu chemicznego i stanu jednolitych części wód rzecznych w monitoringu obszarów chronionych – ocena za 2010 r. (weryfikacja 2013 r.).