Obowiązek badania i oceny jakości wód powierzchniowych w ramach systemu Państwowego monitoringu środowiska wynika z art. 155a ust. 2 ustawy z dnia 18 lipca 2001r. – Prawo wodne. Do kompetencji wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska należy wykonywanie badań wód powierzchniowych w zakresie elementów fizykochemicznych, chemicznych i biologicznych.

Podstawą oceny stanu wód jest realizacja Programu Państwowego monitoringu środowiska województwa podkarpackiego na lata 2010-2012 i Aneksu Nr 1 do Programu, zatwierdzonych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.

Program monitoringu wód powierzchniowych na lata 2010-2012 zaprojektowany został w 2009 r. w oparciu o obowiązujące wówczas:

• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz.U.2009.81.685),
• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji jednolitych części wód powierzchniowych (Dz.U.2008.162.1008).

W 2011 r. ukazały się nowe rozporządzenia w powyższym zakresie, których zapisy wprowadziły zmiany w sposobie prowadzenia monitoringu i sposobie klasyfikowania stanu i potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych:

• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz.U.2011.258.1550),
• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U.2011.257.1545).

Zmiany zostały uwzględnione w ocenie stanu jednolitych części wód powierzchniowych za 2011 r. Jedną z istotnych zmian jest wprowadzenie obowiązku monitoringu obszarów chronionych.

W 2011 r. WIOŚ w Rzeszowie realizował w 14 punktach pomiarowo-kontrolnych program monitoringu diagnostycznego i operacyjnego oraz w 39 punktach pomiarowo-kontrolnych program monitoringu operacyjnego (w tym badania wód w obszarach chronionych). Badania i pomiary prowadzone były w 20 naturalnych i 27 silnie zmienionych jednolitych częściach wód rzecznych oraz w 2 zbiornikach zaporowych. W 5 punktach, w ramach programu monitoringu operacyjnego, oznaczane były tylko wybrane wskaźniki chemiczne.

Wykaz punktów pomiarowo-kontrolnych i programów badań monitoringu jakości rzek w 2011 r.

Zadaniem monitoringu diagnostycznego, wykonywanego co 6 lat, jest kompleksowy przegląd stanu wód w obszarze dorzecza, w wyniku którego możliwe będzie dokonanie klasyfikacji stanu wszystkich jednolitych części wód powierzchniowych. Monitoring operacyjny prowadzony jest co 3 lata w jednolitych częściach wód zagrożonych niespełnieniem ustanowionych dla nich celów środowiskowych, wyznaczonych na podstawie oceny wpływu znaczących oddziaływań na stan wód lub monitoringu diagnostycznego oraz w celu kontroli zmian ich stanu.

Monitoring obszarów chronionych prowadzony jest w celu ochrony znajdujących się tam wód użytkowanych przez ludzi oraz dla zachowania siedlisk i gatunków bezpośrednio zależnych od wody. Do obszarów chronionych zalicza się:

• jednolite części wód przeznaczone do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia,
• obszary przeznaczone do ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym oraz obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, ustanowionych w ustawie o ochronie przyrody, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie,
• jednolite części wód przeznaczone do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych,
• obszary wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych oraz obszary narażone na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych.

Zgodnie ze stanowiskiem Polski, przyjętym w Traktacie Akcesyjnym, obszar całego kraju i wszystkie jednolite części wód powierzchniowych zostały uznane za zagrożone eutrofizacją ze źródeł komunalnych. Oznacza to, że wszystkie jednolite części wód monitorowane w 2011 r. w województwie podkarpackim stanowią obszar chroniony i przy klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego jednolitych części wód należy dodatkowo dokonać oceny zgodności ze wszystkimi normami ustanowionymi dla obszarów chronionych w odrębnych aktach prawnych.

Rys.1. Schemat oceny stanu jednolitych części wód powierzchniowych w obszarach chronionych

Stan ekologiczny jednolitych części wód powierzchniowych (potencjał ekologiczny w przypadku wód silnie zmienionych i sztucznych) wyznaczają elementy biologiczne, charakteryzujące występowanie w wodach różnych zespołów organizmów, wspomagane przez elementy hydromorfologiczne i elementy fizykochemiczne. W 2011 r. w punktach pomiarowo-kontrolnych, w których zrealizowany został program monitoringu diagnostycznego, badaniami objęte zostały trzy elementy biologiczne: fitobentos, makrofity i makrobezkręgowce bentosowe. W programie monitoringu operacyjnego badanym elementem biologicznym był fitobentos.

Makrobezkręgowce bentosowe nie podlegają jeszcze klasyfikacji z uwagi na brak ustalonych warunków referencyjnych. Wyniki badań próbek pobranych w 2011 r. uwzględnione zostaną w klasyfikacji w terminie późniejszym.

Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (2011) elementom hydromorfologicznym w jednolitych częściach wód powierzchniowych, które na podstawie przeglądu warunków hydromorfologicznych wyznaczone zostały jako sztuczne lub silnie zmienione, nadana została II klasa – dobry potencjał ekologiczny. Elementom hydromorfologicznym w naturalnych jednolitych częściach wód przypisana została I klasa – stan bardzo dobry.

Elementy fizykochemiczne obejmują wskaźniki charakteryzujące stan fizyczny wód, warunki tlenowe, zanieczyszczenia organiczne, zasolenie, zakwaszenie, substancje biogenne oraz wskaźniki chemiczne z grupy syntetycznych i niesyntetycznych substancji specyficznych. Klasyfikację wskaźników fizykochemicznych wykonuje się poprzez porównanie wartości średniorocznych wyrażonych jako średnia arytmetyczna z wartościami dopuszczalnymi ustalonymi dla dwóch klas jakości: I klasa oznacza stan bardzo dobry i II klasa stan dobry. Wskaźniki, których stężenia przekraczają wartości dopuszczalne dla II klasy, określa się jako poniżej stanu dobrego (lub potencjału dobrego dla wód silnie zmienionych lub sztucznych).

Wyniki klasyfikacji poszczególnych wskaźników i elementów jakości wód w punktach pomiarowo-kontrolnych zostały zestawione w tab. 1 i 2, natomiast w jednolitych częściach wód – w tab. 4 i 5.

W 2011 r. na podstawie wyników klasyfikacji elementów biologicznych, hydromorfologicznych i elementów fizykochemicznych wykonana została klasyfikacja stanu ekologicznego w 16 naturalnych jednolitych częściach wód i potencjału ekologicznego w 19 silnie zmienionych jednolitych częściach wód powierzchniowych. Ostateczna klasyfikacja stanu i potencjału ekologicznego w jednolitych częściach wód powierzchniowych uwzględnia ocenę spełniania wymagań określonych dla obszarów chronionych (tab. 6).

Jednolita część wód powierzchniowych w obszarze chronionym jest w bardzo dobrym lub dobrym stanie ekologicznym (maksymalnym lub dobrym potencjale ekologicznym w przypadku wód silnie zmienionych lub sztucznych), jeśli jednocześnie spełnia wymagania dla bardzo dobrego lub dobrego stanu (maksymalnego i dobrego potencjału) ekologicznego i wymagania określone w odrębnych przepisach, dotyczących danego obszaru chronionego. Jeśli jednolita część wód jest w bardzo dobrym lub dobrym stanie (maksymalnym lub dobrym potencjale) ekologicznym, lecz nie spełnia wymagań ustalonych dla danego obszaru chronionego, wówczas określa się dla niej umiarkowany stan (lub potencjał) ekologiczny. W przypadku, gdy klasyfikowana część wód występuje w kilku obszarach chronionych, przyjmuje się, że jest w bardzo dobrym lub dobrym stanie (maksymalnym i dobrym potencjale) ekologicznym, jeśli jednocześnie spełnione są wymagania określone dla wszystkich obszarów chronionych.

Wyniki oceny spełniania wymagań określonych dla poszczególnych obszarów chronionych w punktach pomiarowo-kontrolnych sieci monitoringu obszarów chronionych zestawione są w tab. 3.

Obszary chronione będące jednolitymi częściami wód przeznaczonymi do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia – ocenę spełniania wymagań dodatkowych dla obszaru chronionego sporządzono wg metodyki określonej w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz.U.2002.204.1728). Przyjmuje się, że jednolita część wód spełnia wymagania określone dla obszaru chronionego, jeśli stężenia zanieczyszczeń fizykochemicznych nie przekraczają wartości dopuszczalnych dla kategorii A1 lub A2, a poziom zanieczyszczeń bakteriologicznych nie przekracza wartości dopuszczalnych dla kategorii A3.

Badania wykazały, że 23,2 % klasyfikowanych jednolitych części wód nie spełniało wymagań dodatkowych określonych dla obszarów chronionych, będących częściami wód przeznaczonymi do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia. Kategorię A3 wg wskaźników fizykochemicznych określono w punkcie pomiarowo-kontrolnym Wisłoka – Podgrodzie ze względu na wskaźnik „indeks fenolowy”. Poziom zanieczyszczeń bakteriologicznych przekroczył kategorię A3 w 3 punktach pomiarowo-kontrolnych: Wisłoka – Wojsław, San – Ostrów i San – Radymno.

Obszary przeznaczone do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie – ocena spełniania wymagań obejmuje:

• klasyfikację stanu/potencjału ekologicznego jednolitych części wód należących do obszarów sieci NATURA 2000 lub z nimi powiązanych,
• ocenę spełniania warunków dla bytowania ryb w tych częściach wód, w których przedmiotem ochrony są gatunki ryb wg metodyki zawartej w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz.U.2002.176.1455).

Analiza wyników klasyfikacji stanu i potencjału ekologicznego jednolitych części wód badanych na obszarach sieci NATURA 2000 i wyników oceny spełniania wymagań dla wód do bytowania ryb wykazała, że 31,2 % ocenianych części wód nie spełniało wymagań określonych dla obszarów chronionych.

Obszary chronione będące jednolitymi częściami wód przeznaczonymi do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych – ocena spełniania wymagań dodatkowych dla obszaru chronionego obejmuje ocenę występowania przyspieszonej eutrofizacji wywołanej czynnikami antropogenicznymi, wskazującej na możliwość zakwitu glonów. Ocenę występowania zjawiska eutrofizacji wykonano w oparciu o zasady obowiązujące w klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego, w zakresie wskaźników do oceny eutrofizacji ustalonych w rozporządzeniu w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (2011).

Badania wykazały, że jednolita część wód Wisłoka od Rzeki do Potoku Kiełkowskiego, monitorowana w punkcie pomiarowo-kontrolnym Wisłoka – Przecław, spełnia wymagania określone dla obszaru chronionego.

Obszary chronione wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych i rolniczych – ocenę wykonano w oparciu o zasady obowiązujące w klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego, w zakresie wskaźników do oceny eutrofizacji wód powierzchniowych ustalonych w rozporządzeniu w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (2011). W regionie wodnym Górnej Wisły nie występuje zagrożenie zanieczyszczenia wód związkami azotu ze źródeł rolniczych, w związku z czym nie wyznaczono obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych.

Badania wykazały występowanie zjawiska eutrofizacji w 45,7 % części wód objętych oceną.

W wyniku klasyfikacji jednolitych części wód powierzchniowych, przy uwzględnieniu wymagań określonych dla obszarów chronionych ustalono, że w 2011 r. stan/potencjał ekologiczny poniżej dobrego (umiarkowany lub słaby) charakteryzował 54,3 % badanych jednolitych części wód, natomiast w 45,7 % części wód stwierdzono stan/potencjał ekologiczny na poziomie dobrym i wyższym niż dobry.

Stan chemiczny określany jest na podstawie wskaźników chemicznych, które charakteryzują występowanie w wodach substancji priorytetowych i innych substancji zanieczyszczających, wymienionych w rozporządzeniu w sprawie sposobu klasyfikacji jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (2011). Stan chemiczny klasyfikowany jest jako dobry lub poniżej dobrego. Jednolita część wód jest w dobrym stanie chemicznym, jeśli równocześnie wartości średnioroczne stężeń i stężenia maksymalne wyrażone jako 90.percentyl badanych substancji chemicznych nie przekraczają środowiskowych norm jakości określonych w rozporządzeniu. Podstawowymi warunkami koniecznymi do wykonania klasyfikacji stanu chemicznego jest spełnienie dla stosowanych metod badawczych ustalonych kryteriów jakościowych w zakresie wyników i uzyskanie nie mniej niż 12 wyników w ciągu roku dla każdego klasyfikowanego wskaźnika.

Wyniki klasyfikacji stanu chemicznego w jednolitych częściach wód powierzchniowych w 2011 r. wykazały, że stan chemiczny poniżej dobrego charakteryzował 15,8 % jednolitych części wód, w pozostałych częściach wód sklasyfikowany został jako dobry. O stanie chemicznym poniżej dobrego zadecydowały stężenia wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych: benzo(g,h,i)-perylenu i indeno(1,2,3-cd)pirenu.

Stan wód powierzchniowych ocenia się, porównując wyniki klasyfikacji stanu ekologicznego (lub potencjału ekologicznego dla wód silnie zmienionych i sztucznych) i stanu chemicznego. Stan wód jest dobry, jeśli są spełnione warunki: stan ekologiczny części wód jest co najmniej dobry (lub potencjał ekologiczny jest dobry i powyżej dobrego) i stan chemiczny jest dobry. Jeśli jeden lub obydwa warunki nie są spełnione, wówczas stan wód określa się jako zły. Ocenę stanu jednolitych części wód można wykonać także w przypadku, gdy brak jest klasyfikacji jednego z elementów składowych oceny stanu wód, a element klasyfikowany (stan/potencjał ekologiczny lub stan chemiczny) osiągnął stan niższy niż dobry lub nie zostały spełnione wymagania dodatkowe określone dla obszarów chronionych. Wówczas stan wód oceniany jest jako zły.

Na podstawie badań wykonanych w 2011 r. dokonano oceny stanu 32 jednolitych części wód powierzchniowych. Stan dobry charakteryzował 21,9 % jednolitych części wód, natomiast stan zły stwierdzono w 78,1 % badanych częściach wód.

Dane monitoringowe, na podstawie których wykonana została klasyfikacja stanu i potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego w punktach pomiarowo-kontrolnych i jednolitych częściach wód powierzchniowych badanych w 2011 r. oraz wyniki klasyfikacji zestawione zostały w następujących tabelach:

Tab. 1. Zestawienie tabelaryczne danych do klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego rzek w punktach pomiarowo-kontrolnych objętych monitoringiem diagnostycznym w 2011 r.
Tab. 2. Zestawienie tabelaryczne danych do klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego rzek w punktach pomiarowo-kontrolnych objętych monitoringiem operacyjnym w 2011 r.
Tab. 3. Zestawienie tabelaryczne danych do oceny spełniania wymogów określonych dla obszarów chronionych w punktach pomiarowo-kontrolnych monitoringu obszarów chronionych w 2011 r.
Tab. 4. Zestawienie tabelaryczne danych do klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego w jednolitych częściach wód rzecznych objętych monitoringiem diagnostycznym w 2011 r.
Tab. 5. Zestawienie tabelaryczne danych do klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego w jednolitych częściach wód rzecznych objętych monitoringiem operacyjnym w 2011 r.
Tab. 6. Zestawienie tabelaryczne klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego w jednolitych częściach wód rzecznych monitoringu obszarów chronionych w 2011 r.

W związku ze zmianą granic klas jakości dla elementów biologicznych i planowaną nowelizacją rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych, Główny Inspektor Ochrony Środowiska zalecił w 2013 r. weryfikację ocen stanu jednolitych części wód powierzchniowych badanych przez WIOŚ w latach 2010-2011. Zweryfikowane oceny stanu wód zostaną udostępnione w terminie do końca pierwszego półrocza 2013 r.